Dünyanın en büyük tropik yağmur ormanı Amazon, iklim krizinin ön saflarında duruyor. COP30’un Belem’de düzenlenmesi sembolik: Bu liman kenti, Amazon’un Atlantik’e açılan kapısı ve ormansızlaşmanın en yoğun olduğu Pará eyaletinin başkenti. Paris Anlaşması’ndan (2015) 10 yıl sonra, küresel karbon salımları hâlâ yükseliyor; Amazon ise atmosferden 71,5 milyar metrik ton CO₂ emerek (yaklaşık 2 yıllık küresel emisyon) dengeleyici rol oynuyor. Ancak ormansızlaşma, yangınlar ve iklim etkileriyle “uçan nehirler” bozuluyor – bu, ormanın savanalaşma riskini artırıyor.
Orman Tahribatı ve İstatistikler
Amazon, 6,7 milyon km²’lik alanıyla Hindistan’ın iki katı büyüklüğünde; biyoçeşitliliği (10.000+ endemik tür) ve yerli toplulukları (yüzlerce grup) barındırıyor. Ancak insan faaliyetleri (tarım, madencilik, tomrukçuluk) ve iklim krizi tahribatı hızlandırıyor. MAAP #229 raporuna göre, 2024’te 20.000 km² orman kaybı yaşandı (%21 artış); Brezilya’da 2023 hükümet değişikliği sonrası %50 düşüş olsa da, 2025 Temmuz’a kadar %11 azalma kaydedildi (INPE verileri). Yangınlar ise rekor: Eylül 2024’te 41.463 nokta, 2010’dan beri en yüksek.
Aşağıdaki tablo, Amazon ormansızlaşma trendlerini özetliyor (MAAP ve INPE 2024-2025 verileri):
| Yıl | Ormansızlaşma (km²) | Değişim (%) | Ana Nedenler | Etkilenen Ülkeler |
|---|---|---|---|---|
| 2022 | 20.000 | +21 | Tarım, madencilik, yangın | Brezilya (%60) |
| 2023 | 10.000 | -50 | Hükümet politikaları | Brezilya, Peru |
| 2024 | 18.000 | +8 | Kuraklık, yasadışı maden | Bolivya, Kolombiya |
| 2025 (Temmuz) | 16.000 (tahmini) | -11 | Koruma anlaşmaları | Brezilya (%70) |
Uçan Nehirler ve İklim Değişikliği Tehlikesi
Amazon’un “uçan nehirleri” – ormanların evapotranspirasyonla yarattığı nem döngüsü – ekosistemin kalbi. Atlantik’ten gelen nem, doğudan batıya yağış olarak yayılıyor; ancak ormansızlaşma bu sirkülasyonu bozuyor. MAAP #232’ye göre, %20 kayıp nem akışını %15 azalttı; batı Amazon (Peru, Bolivya) en hassas. Kuraklık (2023-2024 El Niño etkisi) ve yangınlar, ormanı kuru ve yanıcı hale getiriyor – Yale Doçenti Paulo Brando: “Bozulma, devrilme noktasını tetikliyor.” Oxford’dan Erika Berenguer: “Bazı bölgeler yavaş bozulurken, diğerleri geri dönüşsüz.”
2050’ye kadar %27 savanalaşma riski var (Mongabay raporu); nehirler (Amazon Nehri ve 1.100 kolu) düşük seviyelerde – 2023 kuraklığı 45 yılın en kötüsüydü.
Madencilik ve Suç Ağları: Gizli Tehditler
Yasadışı altın madenciliği, cıva kirliliğiyle nehirleri ve toprağı zehirliyor; nadir toprak elementleri (EV bataryaları için) yeni bir tehlike. InfoAmazonia: 2022-2024’te 5,3 milyar varil petrol eşdeğeri keşif. Organize suçlar (silah kaçakçılığı) madenciliği koruyor – Matt Finer (Amazon Conservation): “Suç şebekeleri yetkilileri engelliyor.” 8 ülkeye yayılan Amazon, sınır ötesi işbirliğini zorlaştırıyor.
Amazon’un Küresel Rolü: Karbon Deposu ve Soğutucu
Amazon, 71,5 milyar ton karbon depoluyor (MAAP 2024); ormansızlaşma emisyonu artırıyor. Tropik bulut örtüsü, güneş ışığını yansıtarak gezegeni serinletiyor – Tasso Azevedo: “Amazon, dev bir klima.” Tatlı su akışı, okyanus akıntılarını etkiliyor; kaybı küresel hava modellerini bozabilir.
COP30 ve Gelecek: Koruma Anlaşması Umut Verici
Brezilya, COP30’da tropik orman koruma anlaşması hedefliyor – Lula hükümeti, ormansızlaşmayı %50 azalttı. Ancak INPE: Yangınlar hâlâ rekor. Amazon Bilim Paneli: 10.000+ tür riskte. Uzmanlar: “Amazon’u kurtarmak, iklimi kurtarmak.”
Sonuç: COP30, Amazon’un kaderini belirleyebilir; uçan nehirleri ve biyoçeşitliliği korumak, gezegenin geleceği için şart. Brezilya’nın liderliği umut verici, ama küresel eylem acil.
