Şaka olsun diye yarışmaya katıldı, şampiyon oldu! Süper yaşlıların keskin zekalarının sırrı ne?

Yaşlandıkça beyin küçülür ve bu durum hafıza fonksiyonlarını olumsuz yönde etkileyebilir. Ancak bazı şanslı bireyler, yaşlarına rağmen hafıza ve bilişsel yeteneklerini genç yaşlarındaki seviyelerle kıyaslanabilir düzeyde koruyabiliyor. Bu kişilere “Süper yaşlılar” deniyor ve bu durum, bilim insanlarının büyük ilgisini çekiyor.

Chicago’da yaşayan ve 82 yaşında olan Carol Siegler, bu özel grup üyelerinden biri olarak dikkat çekiyor. Kendi yaş grubunda düzenlenen Amerikan Çengel Bulmaca Turnuvası’nı kazanması ve özellikle hafıza becerileriyle öne çıkması, süper yaşlıların sırlarını daha iyi anlamamıza katkıda bulunuyor. Siegler, 2022 yılında 85 yaşında yaptığı röportajda, rastgele katıldığı ‘Jeopardy!’ yarışmasına şaka amaçlı katıldığını ve süreçte birkaç kere denemelere davet edildiğini, ancak COVID-19 pandemisi yüzünden bu fırsatların gerçekleşmediğini anlatmıştı.

Süper Yaşlıların Özellikleri ve Bilimsel Bulgular

Northwestern Üniversitesi Mesulam Bilişsel Nöroloji ve Alzheimer Enstitüsü’nden Tamar Gefen, Siegler’in hâlâ oldukça sağlıklı ve 90’lı yaşlara doğru ilerlediğini, beyninin 50 yaşındakilere kıyasla neredeyse aynı şekilde çalıştığını belirtiyor. Bu, süper yaşlıların beyninin gençlerin beyniyle benzer özellikler taşıdığını ortaya koyuyor.

Yapılan uzun soluklu araştırmalar sonucunda, yaklaşık 300 süper yaşlıdan alınan beyin dokuları detaylı bir şekilde incelendi. Northwestern Üniversitesi’nin SuperAging Programı, 80 yaş ve üzerindekilerin hafıza seviyelerinin 50-60 yaşlarındaki sağlıklı bireylerle aynı veya daha üstün olduğunu gösteriyor. Araştırmaya katılanların %10’undan azı, bu kriterleri karşılamış ve beyin dokularını bağışlamış durumda.

Süper Yaşlıların Ortak Özellikleri

• Sosyal yaşamlarına önem verirler: Süper yaşlılar, aktif bir sosyal yaşam sürdüren ve çevreleri ile güçlü bağlar kurmayı tercih eden bireylerdir. Sosyal izolasyonun, demans riskini artırdığı bilinen bir gerçek olduğundan, aktiflik koruyucu bir unsur olarak kabul edilir.
• Hayatını kendi kurallarıyla yaşarlar: Bu kişiler, bağımsızlık ve özerklik duygularını koruyarak kararlarını kendileri almayı tercih ederler. Gefen, başarılı yaşlanmanın sadece sosyal olmakla sınırlı olmadığını, kişinin kendini kapana kısıtılmış hissetmesinin psikososyal sağlığı olumsuz etkileyebileceğine dikkat çekiyor.
• Sağlık durumu çeşitlilik gösterebilir: Kalp hastalıkları veya diyabet gibi kronik hastalıklar ve fiziksel aktivite seviyeleri farklı olsa da, genel olarak dayanıklı ve yaşam kalitelerini koruyan bireylerdir.

Beyin Özellikleri ve Nörolojik Bulgular

Bağışlanan beyin dokuları üzerinde yapılan araştırmalar, süper yaşlıların beynindeki bazı bölgelerin genç bireylere kıyasla daha kalın olduğunu ortaya koyuyor. Üstelik, hafıza merkezi olan hipokampüste, özellikle tau proteininin anormal yapısı olan yumakların neredeyse hiç bulunmadığı gözleniyor. Bu durum, Alzheimer hastalığının temel işlemelerinde önemli rol oynayan bu proteinlerin oluşumunun engellendiğine işaret ediyor.

Gefen, dikkat ve motivasyona bağlı çalışmalarla ilgili araştırmaları aktarırken, süper yaşlıların özellikle cingulate korteks ve entorinal korteks gibi bölgelerde, gençlere kıyasla daha sağlıklı ve geniş hücreler bulduklarını belirtiyor. Bu bölgelerin, karar verme, dikkat ve öğrenme gibi bilişsel fonksiyonlarda kritik rol oynadığı biliniyor.

Çalışmalarda, entorinal korteksteki nöronların boyutlarının, bileşimlerinin ve işlevselliklerinin, normal yaş grubuna kıyasla daha genç bireylerdeki gibi güçlü ve sağlıklı olduğu tespit edildi. Hatta, bazı hücre tabakalarının, 30’lu yaşlardakinden bile büyük olduğunu gösteren bulgular, beynin yaşlanma karşıtı mekanizmalarına yeni ışık tutuyor.

Genetik ve Yaşlanma Süreci

Gefen, genetik faktörlerin karmaşıklığını vurgulayarak, doğuştan gelen özelliklerin yanı sıra iç ve dış çevresel faktörlerin genlerin aktivasyonunu nasıl etkilediğine dikkat çekiyor. Uzmanlar, uzun ömür ve bilişsel dayanıklılıkla ilgili pek çok aday gen üzerinde çalışmalar yapmaya devam ediyor. Bu araştırmalar, uzun yaşam ve sağlıklı bilişsel fonksiyonlar arasındaki ilişkiyi anlamamıza katkı sağlıyor.

Sonuç ve Geleceğe Yönelik İçgörüler

Genel olarak, süper yaşlıların beyinleri yaşa bağlı küçülmeye direnç gösteriyor ve bazı bölgeler genç bireylerinkiyle kıyaslanabilir seviyede kalıyor. Özellikle karar verme, motivasyon ve sosyal davranışlarla ilgili alanlarda güçlü ve kalın bölgelerin varlığı, bu kişilerin üstün bilişsel yeteneklerini açıkladığı düşünülüyor. Ayrıca, Alzheimer’a özgü plakların ve yumakların oluşmasına rağmen, bu yapıların hafıza ve bilişi etkilemeden var olabildiği görülüyor. Bu da, “direnç” ve “dayanıklılık” olarak adlandırılan iki farklı koruyucu mekanizmanın varlığını ortaya koyuyor.

Toplumda genellikle sosyal, bağımsız ve aktif bireyler halinde görülen süper yaşlılar, yaşam tarzları ve sağlıklı alışkanlıklar açısından çeşitli profil sergiliyor. Bazıları düzenli egzersiz yaparken, bazıları sağlıklı beslenme alışkanlıklarıyla öne çıkıyor. Son ortak noktaları ise, sosyal bağlar ve yaşamdan keyif alma.

Bu bulgular, Alzheimer ve diğer yaşa bağlı bilişsel hastalıkların önlenmesinde yeni yöntemler geliştirilmesine zemin hazırlayabilir. Ayrıca, yapılan çalışmaların sonuçları, Alzheimer Derneği’nin destekleriyle yayımlanan Alzheimer’s & Dementia dergisinin özel sayısında detaylı olarak yer alıyor.