Marmara Denizi’nde Oksijensizlik Sorununun Derinlikleri ve Etkileri

Marmara Denizi’nde Oksijensizlik Sorununun Boyutları ve Nedenleri

Marmara Denizi, doğal yapısı itibarıyla yarı kapalı bir deniz olup, iki dar boğaz yoluyla Karadeniz ve Ege Denizi’ne bağlanmaktadır. Bu konum, bölgenin ulaşım ve ekosistem açısından kritik bir noktada yer almasını sağlar. Çevresi, Türkiye’nin en kalabalık şehirleri ve yoğun sanayi alanları ile çevrilidir; her gün milyonlarca insanın evsel ve endüstriyel atıkları Marmara’ya ulaşmaktadır.

WWF-Türkiye’nin Doğal Hayatı Koruma Vakfı’ndan Kıkırdaklı Balıklar Danışmanı Dr. Hakan Kabasakal, bu sorunların kaynağını ve boyutlarını detaylı biçimde şöyle açıkladı:

• Endüstriyel gelişmeler ve kentleşme: Marmara kıyılarında özellikle İzmit Körfezi bölgesinde yoğun bir sanayileşme ve yapılaşma söz konusudur. Bu durum, bölgenin ekolojik dengesini olumsuz yönde etkiliyor.

• Arazi ve tarım kaynaklı kirleticiler: Tarım alanlarından ve çevresinden gelen tarım ilacı ve gübre içeren sular, nehirler vasıtasıyla Marmara’ya karışmakta ve deniz ekosistemini tehdit etmektedir.

• Nehir ve akarsu deşarjları: Karadeniz’den gelen ve endüstriyel ile tarımsal atıklar taşıyan nehirler, Marmara’nın kirlilik seviyesini artırmaktadır. Tüm bunlar antropojenik (insan kaynaklı) kirleticilerin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.

Marmara Bölgesinde Yoğun Nüfus ve Kirlilik

Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2021 verilerine göre, ülke nüfusunun yaklaşık %28’i, yani yaklaşık 24 milyon insan, Marmara kıyılarında yaşamaktadır. Bu yoğun nüfus ve gelişmiş sanayi, su ve enerji tüketimini artırmakta, buna bağlı olarak artan atık miktarları ekosistemi olumsuz etkilemektedir.

2022’de yayımlanan Şehir ve Toplum dergisinde yer alan bir makale, her gün yaklaşık 5,5 milyon m³ atık suyun Marmara’ya boşaltıldığını rapor etmektedir. Bu durum, bölgedeki kirliliğin 40 yıldır sürdüğünü ve deniz dip sularında hipoksi (yani, bir litre deniz suyunda 2 mg’dan az oksijen bulunması) sorununu derinleştirdiğini göstermektedir.

Marmara’nın Dip Sularında Çözünmüş Oksijen Durumu ve İzleme Çalışmaları

Doğu Marmara’da, deniz tabanının en fazla 200 metre derinlikte olduğu kıta sahanlığı bölgesinde oksijen seviyeleri ciddi anlamda düşük seviyelere inmiş durumda. İstanbul Üniversitesi Su Bilimleri Fakültesi, Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü ile Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Deniz Bilimleri Enstitüsü tarafından yürütülen projeler kapsamında, Marmara’nın yüzeyden yaklaşık 1390 metre derinliklere kadar olan bölgeleri sürekli izlenmektedir. Son ölçümler, bazı alanlarda oksijenin sıfıra yakın veya anoksik hale geldiğini ortaya koymaktadır. Özellikle 2024 Şubat ayında, doğu Marmara’da anoksik koşulların yaklaşık 375 metre derinliğe kadar indiği tespit edilmiştir.

Kıkırdaklı Balık Türleri ve Yaşam Koşulları

Dr. Hakan Kabasakal, Marmara Denizi’nde günümüzde 25’i demersal (dipte veya yakınında yaşayan) ve 1’i pelajik (yüzey ve orta sularda yaşayan) olmak üzere toplam 26 tür kıkırdak balık türü olduğunu belirtiyor. Bu türlerin bilimsel isimleri arasında Hexanchus griseus, Galeus melastomus, Scyliorhinus canicula, Mustelus asterias, Squalus acanthias ve Alopias vulpinus gibi önemli örnekler yer alıyor.

Ancak, dip sularında oksijen koşulları giderek kötüleşirken, bu türlerin sayısı 11’e kadar gerilemiştir. Bu da, deniz ortamındaki kirliliğin ve oksijensizlik koşullarının kıkırdak balıklarının yaşamını ciddi biçimde tehdit ettiğinin göstergesidir.

Doğu Marmara’da Kıyı Balıkçılığı ve Tür Çeşitliliği

Son üç yıl boyunca yapılan araştırmalar, özellikle doğu Marmara kıyılarında kıkırdak balıklarının 11 türe kadar azaldığını ortaya koymuştur: Galeus melastomus, Scyliorhinus canicula, Mustelus mustelus, Oxynotus centrina, Squalus acanthias, Squalus blainville, Raja clavata, Raja miraletus, Dasyatis pastinaca, Dasyatis tortonesei ve Myliobatis aquila. Bu azalma, oksijen seviyelerindeki düşüş ve deniz ortamının yaşam alanlarının daralmasıyla doğrudan ilişkilidir.

Derinlikte Yaşaması Gereken Köpekbalığı Türleri ve Sığ Bölgelere İnişi

Genellikle 1000 metre derinliklerde yaşayan, doğu Marmara kıyılarında ise 200 metre civarında rastlanan Centrophorus uyato ve Echinorhinus brucus türleri, normalde derin denizlerde bulunan türlerdir. Ancak 2022 sonrası bu türlere rastlanmaması, bölgede ekolojik dengenin bozulduğunun önemli göstergeleridir.

En sık görülen ve sayıca fazla olan türler ise Mustelus mustelus, Squalus acanthias, Squalus blainville, Raja clavata ve Myliobatis aquila olarak sıralanabilir. Özellikle 2019-2022 yılları arasında, doğu Marmara kıyılarındaki nüfusların zirve yaptığı gözlemlenmiştir. Bu durumu, oksijensizleşme sonucu yaşam alanlarının dikey olarak daralmasına bağlıyoruz ve bu duruma “yaşam alanının dikey daralması” adını veriyoruz.

Marmara Denizi’ndeki Tehlike Altındaki Yırtıcı Balıklar ve Ekosistem Dengesinin Kaybı

Geçmişte Marmara’da bulunmuş ve önemli bir yer tutan mavi köpekbalıkları, oksijen seviyelerinin düşmesiyle birlikte bölgeden uzaklaşmışlardır. Mavi köpekbalıkları, pelajik ve tepe yırtıcı türler olarak ekosistemin sağlıklı işleyişinde kritik rol oynayan türlerdir. Bu köpekbalıklarının varlığı, ekosistemde dengeyi sağlar ve hasta veya sakat bireylerin doğal yollarla temizlenmesine yardımcı olur.

Öte yandan, büyük beyaz köpekbalığı gibi büyük yırtıcılar da, geçmişte Marmara’da sıkça gözlemlenmiş olsa da, aşırı avcılık ve kirlilik nedeniyle bölgeden çekilmiştir. Büyük beyaz köpekbalıkları, orkinos gibi büyük balıkları avlayarak ekosistemi dengede tutan önemli türlerdir. Bu yırtıcıların bölgeden uzaklaşması, orta ve alt seviyedeki balıkların ve diğer canlıların sayısında dengesizliklere neden olmaktadır.

Marmara Denizi’nin Gelecekteki Durumu ve Olası Senaryolar

Son 30 yılda, Marmara’nın derin katmanlarındaki çözünmüş oksijen seviyeleri, canlıların hayatta kalması için gereken seviyenin altına düşmeye devam etmektedir. Bu durum, deniz canlılarının yaşam alanlarını daraltmakta ve ekosistemin dengesini ciddi biçimde sarsmaktadır. Derin deniz köpekbalıklarının bölgede artmasıyla, ticari balıkçılık ve avlanma alışkanlıklarında da değişiklikler gözlemlenebilir.

Uzmanlar, yaklaşık altı yıl içinde atılması gereken önlemlerle, oksijen seviyelerinin normale dönebileceği ve ekolojik dengeyi yeniden sağlayabileceği öngörüsünde bulunmaktadır. Bu süreçte, antropojenik ve karasal kirletici kaynakların %40 oranında azaltılması, hipoksik koşulların sona erdirilmesine önemli katkı sağlayacaktır.

Ancak, oksijen seviyeleri eski seviyelerine dönse bile, faunal kolonizasyonun tekrar eski haline gelmesi zaman alacaktır ve bazı türlerin kaybı kalıcı olabilir. Bu nedenle, bilim insanları ve politika yapıcılar, Marmara Denizi’nin özgün ekosistemini korumak adına, özellikle tehlike altındaki türlere öncelik vererek, etkili ve sürdürülebilir önlemler geliştirmelidir. Herhangi bir iyileşme sağlanması halinde bile, deniz yaşamının eski sağlığını kazanması için en az altı yıllık bir zaman diliminin gerektiği öngörülmektedir.

Fotoğraflar: AA, iStock